Ağrılı adet, ergenlik periyodunda okul devamsızlığı, genç erişkin devrinde işe gidememe nedeniyle kıymetli toplumsal kayıplara ve en sık işgücü kaybına yol açan bir rahatsızlıktır. Bulantı, kusma, başağrısı, sonluluk, ishalin eşlik edebildiği, bazen bel bölgesine de yayılan, alt karında kramp biçiminde ağrılarla seyreden bir tablo vardır. Bayanların yaklaşık % 60 kadarında görülür. Kâfi tıbbi tedavi almayan ve ağır seyreden birtakım olgularda, bayanlar neredeyse her ay sıhhat kuruluşlarına başvurmak zorunda kalırlar.
Başlıca iki tip ağrılı adet görme hali vardır.
1-Primer Dismenore: Bu bireylerde ağrılı adet görmeye yol açan ikincil bir hastalık kelam konusu değildir. Ekseriyetle adet görmeye başladıktan 1-2 yıl sonra şikayetler başlar ve doğum yapıncaya yahut 23-27 yaşlarına kadar şiddeti artar. Erken yaşta adet görmeye başlayan ve adet kanamaları uzun süren ve fazla olan bayanlarda görülme sıklığı daha fazladır. Ailesel bir yatkınlıkta kelam konusu olabilir. Annesi ve kızkardeşlerinde ağrılı adet olanlarda sıklık daha fazladır.
Bu hastalıktaki en kıymetli sebebin, adet sırasında rahim iç zarı (endometriyum) tarafından sentezlenen, rahimde kasılmalara ve ağrıya neden olan, prostoglandin ismi verilen unsurlar olduğu kabul edilmektedir. Ayrıyeten ağrılı adet gören bayanların depresif bir yapıya sahip oldukları, bu hastaların rahim ağzında darlık olduğu halinde fikirler de ileri sürülmektedir.
Teşhis için detaylı tıbbi hikaye, ağrısız bir devirde yapılan detaylı muayene (bakirelerde ultrasonografi ve makattan muayene yapılabilir) teşhis konulmasını sağlayacaktır. Bu muayenede herhangibir bayan hastalığına ilişkin bulgu saptanamaz. Bu hastalardaki adet ağrısı ya adetten birkaç saat evvel ya da adetle birlikte başlar ve 48-72 saat kadar sürebilir.
Hastalığın en kıymetli nedeninin rahim iç zarı tarafında üretilen prostoglandin denilen hususlar olduğu kabul edildiği için, tedavide prostoglandin hususunun üretilmesini engelleyen unsurlar kullanılır. Nonsteroid antienflamatuar ilaçlar dediğimiz ağrı kesici ilaçlar (indometazin, ibuprofen, naproksen sodyum vb.) tedavideki birinci seçeneği oluşturur. Bu ilaçlar adetten bir gün evvel yahut adetle birlikte kulanılmaya başlanır ve 1-3 gün kullanılır. Günde 1-4 kere kullanılır. Hastaların % 70-80 kadarında bu ilaçlar ağrıların giderilmesinde kâfi olur. Ergenlik çağındaki kızlar ve doğum denetim gereksinimi olmayan bayanlarda tercih edilecek ilaçlardır. Bu ilaçların her ay 1-2 gün kullanılması çoklukla bir sorun doğurmaz. Ama mide ülseri, astım, karaciğer ve böbrek yetmezliği olanlar bu ilaçları kullanmamalıdır.
Tedavide ikinci seçenek doğum denetim haplarıdır. Bu ilaçlar birebir vakitte doğum denetim muhtaçlığı olan bayanlarda çok uygun olacaktır. Hastaların % 90’ında tedaviyi sağlayacaktır. Progesteron hormonu da tedavide kullanılabilir. Günlük hap, 3 aylık iğne biçiminde verilebilir. Son yıllarda kullanıma giren progesteron salan rahim içi araç (hormonlu spiral) ağrılı adet tedavisinde epeyce tesirlidir.
2- Sekonder Dismenore: Ağrılı adet görme alttaki öteki bir organik hastalığa bağlı olarak oluşur. Burada özel bir duruma çok dikkat edilmelidir. Adet görme yaşına geldiği halde adet görmeyen, ancak her ay alt karında ağrısı olan genç kızlarda doğumsal anomaliler akla gelmelidir. Adet kanının yolunu tıkayan doğumsal zarlar, kanın dışarıya akmasına pürüz olur, bu kan bayan organlarında birikir. Birebir vakitte her ay tekrarlayan ağrılar kelam mevzusudur. Kan akışını engelleyen zarın kesilmesi ile tedavi gerçekleşecektir.
Bu çeşit adet ağrısı, adetin başlangıç yılından çok sonra görülür. Ağrı beklenen adetten 1-2 hafta evvel başlar ve kanamanın bitiminden sonra birkaç gün daha devam eder.
En kıymetli nedenleri sırasıyla; endometriozis, adenomyozis, myomlar, rahim içi ve rahim ağzındaki et benleri (polipler), daha evvel geçirilmiş enfeksiyonlara bağlı olarak bayan organları ortasında oluşan yapışıklıklar, spiral, doğumsal rahim anomalileri, yumurtalık kistleri, ruhsal nedenler, pelviste kan göllenmesi sendromu formunda sayılabilir. Evvelce rahmin karşıt durması (retroverti) da ağrı nedeni olarak kabul edilip, ameliyatla rahmin düzeltilmesi operasyonu öneriliyordu. Ama günümüzde aykırı rahmi düzeltme ameliyatları uygulanmamaktadır. Ağrının ergenlik yıllarından sonra başlaması ve adetten 1-2 hafta evvel görülmesi primer dismenoreden ayıran en kıymetli bulgularıdır. Hastanın muayenesi sırasında üstte sayılan nedenler çoklukla ortaya çıkarılır. Hastanın muayenesinde bir bulgu tespit edilemediyse, verilen ilaçlara da yanıt vermiyorsa, teşhis ve tedavi gayesiyle laparoskopi denilen operasyon önerilir. Laparoskopi ile bayanın karın içi ve kadınlık organları direkt olarak gözle denetim edilir. Birtakım nedenler laparoskopi ile düzeltilebilir.
Sekonder dismenorede tedavi altta yatan hastalığın tedavisi ile mümkündür. Örneğin myomu olan bayanda myomların, yumurtalık kisti olan bayanda bu kistlerin çıkartılması, et benlerinin (poliplerin) alınması, doğumsal anomalilerin yoluna uygun düzeltilmesi ile bunlara bağlı oluşan ağrılı adet tedavi edilebilir.
Üstteki bilgilerden de anlaşılacağı üzere ağrılı adet bayanların kendi kendilerine teşhis koyup, kolay ağrı kesicilerle geçiştirebilecekleri bir hastalık değildir. Zira altta yatan çok önemli sebepler olabilir ve bunların hemen tedavisi gerekebilir. Bu nedenle hastaların öncelikle bir bayan hastalıkları ve doğum uzmanı tarafından muayene edilmesi ve varsa altta yatan nedenlerin ortaya çıkartılması ve tedavinin planlanması gerekmektedir.