Menopoz bayanlarda adet kanamalarının kesilmesidir ve münasebetiyle üreminin sona ermesi devridir. Bayanlarda görülen, çoğunlukla 40 yaş ve sonrası, neredeyse 55 yaşına kadar geçen mühlet içinde görülen adet kesilmesi devridir. Evvelce adet kanaları düzensizleşir, daha sonra büsbütün kesilir. Menopoz, yumurtalıkların misyonlarını yerine getirememeye başlaması yüzünden ortaya çıkar. Yumurtalıkların doğal ömrü yaklaşık 35 yıldır ve çalışamaz hale gelmeleri yaşlanmanın doğal bir sonucudur. Birden fazla bayanda menopoz 45-50 yaşları ortası başlamaktadır. Batı toplumlarından elde edilen bilgilere nazaran ortalama menopoz yaşı 51,5 olup son 100 yıl içinde değişmemiştir. Menopozun 40 yaşından evvel olmasına prematür menopoz 45 yaşından evvel olmasına ise erken menopoz ismi verilir. Bilhassa annenin menopoz yaşı ile kız çocuğun menopoz yaşı ortasında yakın bir bağlantı vardır. Annesi erken menopoza giren bayanlarda erken menopoz riski daha fazladır. Doğum yapmış olan bayanlarda yapmamış olanlara ve doğum denetim hapı kullanmış bayanlarda kullanmamış olanlara oranla menopoz daha geç olur. Günde 10 yahut daha fazla sigara içen bayanlarda menopoz yaşı 1,5 yıl erkene çekilmektedir. Cerrahi müdahale sonucunda yumurtalıklardan birinin kaybı, endometriosis, ve kanser için verilen kemoterapi ve radyoterapi menopozun daha erken gelmesine neden olan etkenlerdendir.
MENOPOZUN BELİRTİLERİ VE BERABERİNDE GETİRDİĞİ SORUNLAR
Kanamalarda düzensizlik ve adet kesilmesi: Menopozun temel belirtisi adetlerin kesilmesidir. Bilhassa 45 yaşın üzerindeki bir bayanda 6 aydan daha uzun müddet adet olamama ekseriyetle menopoza işaret eder. Adet kesilmesine eşlik eden ateş ter basmaları ve vajinal kuruluk tanıyı güçlendirir. Bu periyotta bayan fizyolojisinde ve psikolojisinde görülen ve meydana gelen birtakım değişiklikler bayanın hayatını berbat etkileyerek, birçok hastalığın oluşmasına neden olabilir. Menopoz esnasında fizikî, zihinsel ve cinsel değişiklikler olduğu doğrudur. Bu durum ömür kalitesinin ve memnun bir psikolojinin oluşmasını mahzurlar. Yumurtalıklardaki hormon üretimi yaş ilerledikçe yahut menopoz periyodu yaklaştıkça azalır. Bu da adet kanamalarında düzensizliğe neden olur. Bu hormon üretiminin azalmasıyla bedendeki ısıyla ilgili alanlar etkilenir ve terleme, ateş basması üzere durumlara sebep olur. Menopozun erken periyotlarında adetsiz geçen periyotları takiben bazen kanamlar görülebilir. Bu cins kanamalar endometrial hiperplazi ismi verilen ve rahim iç katmanının fazla kalınlaşması ile seyreden bir hastalığın belirtisi olabileceğinden dikkatli bir formda irdelenmelidir.
Ateş ve ter basmaları:
Bu yakınmalar menopoza giren bayanların %70’inde görülür. Bayanların %35’inde ise günlük hayatı olumsuz etkileyebilecek kadar sıktır. Nedeni tam olarak belirli değildir. Bilhassa bedenin üst kısmında ve başta başlayan ani bir sıcaklık hissini şiddetli bir terleme takip eder. Geceleri daha sık görülebilir ve uykunun bölünmesine neden olur.
Ürogenital atrofi:
Östrojen ismi verilen kadınlık hormonun menopozla birlikte büsbütün ortadan kalkması ile vajende kuruluk ve vajen içini döşeyen hücre katmanında incelme olur. Bunun doğal sonucu olarak da cinsel birleşme daha ağrılıdır. Bazen tahrişe bağlı kanama görülebilir. Vajen hücre katmanının incelmesi ile birlikte mikroplara karşı olan direnç de azalır ve tekrarlayan vajinitler sıkça görülebilir.
Osteoporoz:
Menopoza giren bayanlarda en değerli sorunlardan biridir. Ülkemizde gerçek yaygınlığı ve ciddiyeti hakkında kâfi ve emniyetli bilgi yoktur. Osteoporoz postmenopozal (menopoz sonrasında bayanlarda görülen süratli kemik kaybı) ve senil (yaşlılıkta ortaya çıkan ve her iki cinsi de tutan) olarak ikiye ayrılır. Osteoporoz için birtakım risk faktörleri tanımlanmıştır. Erken yahut yumurtalıklarının ameliyat ile alınması sonrasında menopoza giren bayanlarda, kalsiyumdan varlıklı süt ve süt eserlerinden yetersiz beslenen bayanlarda, güneş ışığına az maruz kalan bilhassa yatalak ve bakım konutlarındaki bayanlarda, sigara içenlerde, ailesinde osteoporoz ve buna bağlı kırık hikayesi olanlarda, ince beden yapısına ve açık renkli cilde sahip olanlarda, ve menopoz sonrasında östrojen tedavisi almayan bayanlarda osteoporoz görülme mümkünlüğü artmaktadır.
Ruhsal değişiklikler:
Bugün menopozun bayan vücudunu dramatik formda etkilediğini, bayanda fizikî ve emosyonel istikrarın bozulmasına yol açtığını biliyoruz. Menopoz devrinde, fizyolojik değişimlerin yanında birçok bayan ruhsal ve toplumsal değişimler de yaşar.
Bu devirde görülen ruhsal ve mental değişiklikleri 4 ana kümeye ayırabiliriz:
1- Kognitif (Bilişsel)
2- His durum değişiklikleri
3- Depresyon
4- Alzheimer hastalığı
MENOPOZDA Kİ BAYANLARDA YAPILMASI GEREKEN İNCELEMELER
Dikkatli bir şahsî hikaye ve muayene koşuldur. Etraflı bir aile hikayesi alınmalı ve bilhassa hormon tedavisinin verilmesi için sakınca oluşturacak durumlar belirlenmelidir. Laboratuar tetkikleri ortasında yapılması gerekenler aşağıda sıralanmıştır:
PAP Smear testi ve rahim iç katmanının kıymetlendirilmesi:
Menopoza kadar sistemli yapılan smear testlerinden hiçbir vakit anormallik saptanmamış olan bayanlarda PAP testinin ortası 3 yıla çıkarılabilir.
- Ultrason ile yumurtalıkları ve rahim iç katmanının değerlendirilmesi
- Tam kan sayımı
- Lipid profili (total kolesterol, HDL ve LDL kolesterol, trigliseridler)
- Karaciğer işlev testleri (ALT, AST)
- Kardiyak risk belirteçleri (CRP, homosistein)
TSH: Kadınlarda sessiz hipotirodi çok sık görülür ve bu nedenle yıllık taramaların içine katılması önerilmektedir.
Mamografi:
40–60 yaş ortasında her yıl yapılması önerilmektedir. Ultrason mamografinin yerine geçmez. Ultrason ile mamografide şüphelenilen lezyonların solid yani katı yahut kistik yani sıvı dolu olduğunun ayırıcı teşhisinde kullanılır. Ağır göğüs dokusuna sahip bayanlarda mamografiden elde edilecek olan bilgi daha azdır. Östrojen tedavisi de göğüs yoğunluğunu artırarak mamografinin yorumlanmasını zorlaştırır. Daha evvelce göğüs protezi taktırmış olan bayanlarda mamografi epey güvenilmez olup göğüs MRI ile incelenmelidir.
Kemik yoğunluk ölçümü:
Özellikle risk faktörleri taşıyan ve hormon almak istemeyen bayanlarda değerlidir. Risk faktörü taşımayan ve esasen hormon verilmesi kararlaştırılmış olan bayanlarda verilecek olan kararları etkilemeyeceğinden yapılması gereksizdir.
Genetik Risk Profilinin Çıkarılması:
Özellikle son yıllarda giderek kıymet kazanmaya başlamıştır. Şimdi maliyeti yüksek olduğundan herkese uygulanması kelam konusu değildir. Menopozda olabilecek meseleler için riskli genetik yapının belirlenmesi ve verilecek ilaçlardan yarar yahut ziyan görecek olan bayanların saptanması için kullanılmaktadır. Menopozda Hormon Tedavisi-Seçenekler ve verilme yolları
Menopoz devrinde hormon tedavisi çeşitli hallerde çeşitli yollardan verilebilir.
Hormon Tedavilerinin Çeşitleri
Tek başına östrojen (E) kullanımı :
Rahmi alınmış olan bayanlarda tercih edilen hormon verilme formudur. Ekseriyetle kesintisiz olarak ağızdan (oral) yahut cilt (transdermal) yolla verilir.
Östrojen ile birlikte Progesteron (P) kullanımı :
Rahmi olan bayanlarda rahim iç katmanının (endometrium) çok kalınlaşması ve kanser riski nedeniyle östrojenle bir arada progesteron da verilmelidir. Menopoza yeni girmiş yahut perimenopozal diye tabir edilen menopoz öncesi periyotta olan bayanlarda E+P tedavisi kesintili (siklik) olarak uygulanır. Menopozun üzerinden 1 yıldan fazla geçmiş ise kesintisiz (continuous) verilebilir. Progesteron ağız yolu ile, vajinal yoldan yahut içinde progesteron içeren rahim içi araçları kullanılarak rahim içine lokal olarak da verilebilir.
Tek başına yahut östrojen tedavisine androjen eklenmesi :
Menopozla birlikte cinsel istekteki azalmadan yumurtalıklardan salgılanan erkeklik hormonlarının kaybı sorumlu tutulmuştur. Bu nedenle androjen verilmesi gündeme gelmiştir. Östrojen ile birlikte androjen alan bayanlarda cinsel istekte ve cinsel fantezilerde artma saptanmıştır. Doz ayarlamasının çok dikkatli yapılması gerekmektedir. Şayet yüksek doz verilirse tüylenme ve cilt bozuklukları yapabilir.
Hormonlara benzeri tesir gösteren hususlar (Tibolon) :
Tibolon hem östrojen, hem progesteron, hem de androjen reseptörlerine bağlanarak tesir eden bir nonsteroidal husustur. Kesintisiz olarak kullanılır ve östrojenin pek çok yan tesirini göstermez. Kanama yapmaz. Östrojen ile mümkünlüğü artan göğüs kanseri riski tibolon ile daha azdır.
Bitkisel östrojenler (Fitoöstrojenler) :
Black cohosh yahut isoflavin ismi verilen hususları içerirler. Bedende zayıf östrojenik tesir gösterirler. Yapılan çalışmalarda menopozun ateş ter basmaları ve vajinal kuruluk üzere akut belirtilerinde gerileme oluşturdukları gösterilmiş olsa da her çalışma birebir sonuçları vermemiştir. Çoklukla östrojen tedavisi almak istemeyen yahut bu tedavinin verilmesinin sakıncalı olduğu durumlarda kullanılır. Menopozun uzun vadeli yan tesirleri üzerindeki fayda yahut ziyanları tam olarak muhakkak değildir.
Hormon Tedavisinin Verilme Yolları
Hormon tedavisi ağızdan, cilt yolu ile, burun yolu ile, vajinal yoldan yahut rahim içine lokal olarak verilebilir. Östrojen hormonu ekseriyetle ağızdan yahut cilde yapıştırılan flasterler ile verilir. Her iki yoldan verildiğinde de benzeri tesirler gösterir. Kolesterolü yüksek olan bayanlarda ağızdan, trigliseridleri yüksek olanlarda ise cilt yolu ile verilmesi tercih edilir. Cilt yolu ile verildiğinde karaciğerden birinci geçiş tesiri göstermediğinden direkt kana karışır ve amaç dokulara ulaşır. Östrojenin cilt yolu ile verilmesi sonucunda mide barsak yakınmaları daha az görülür ve kan düzeyleri daha sabittir. Östrojenin maksat dokuları vajen, dış genital organlar, rahim iç katmanı (endometrium), göğüs, merkezi hudut sistemi ve damar çeperleridir. Vajinal kuruluk üzere mahallî yakınmaları ön planda olan bayanlarda östrojen jel yahut vajinal kapsüller formunda vajinal yoldan verilmelidir. Öbür yakınmaları bariz olmayan bayanlarda sistemik tedavinin endikasyonu yoktur.
Hormon olmayan tedavi seçenekleri :
- Antidepresan ilaçlar ( SSRI, SNRI )
- Bazı antihipertansif ilaçlar
Menopoz yakınmaları için antidepresanların kullanımı hormon tedavisi alamayan ya da almak istemeyen hastalarda bir seçenek olarak karşımıza çıkmaktadır. Yapılan çalışmalarda bu ilaçların plasebodan daha tesirli oldukları fakat tesirlerinin östrojene nazaran daha zayıf olduğu gösterilmiştir.
Menopoz bayan hayatının kıymetli bir kısmını kapsayan doğal bir süreçtir. Bu devrin sıkıntısız yaşanmasında birinci basamak kişinin kendi ömründe yeni düzenlemelere gitmesidir. Bu emelle yeni hobiler edinmek, fizikî aktivitenin arttırılması, hayvansal yağların azaltılması, bitkisel besinlere tartı verilmesi önerilir. Her gün yapılacak 30 dakikalık bir yürüyüş ateş basmalarının sıklığı ve şiddetini azaltırken kemiklerin de güçlenmesini sağlar. Kemik kaybına karşı tedbir olarak kalsiyumdan varlıklı besin alınmalıdır. Çay, kahve, alkol ve baharatlar ateş basmalarını tetiklediğinden önerilmez.