Klasik bilgiye nazaran bayanlar bir ömür uzunluğu kullanacakları yumurtalar ile doğarlar ve yeni yumurta imali olmaz. Son vakitlerde bu klasik bilgiye aykırı kimi çalışma sonuçları yayınlandı ise de sonuçlarının kliniğe yansımasına kadar biz yeniden klasik bilgiler ışığında üstteki soruya karşılık arayalım.
Yumurtalık içindeki yumurtaların artan yaşla birlikte azalması olağan ve fizyolojik bir süreçtir. Daha evvel çocuk sahibi olmuş bayanlarda bile hamile kalabilme 39-40 yaşından itibaren zorlaşır ve 44 yaşından sonra ise neredeyse imkansızıdır. Alışılmış ki mucizeler olabilir lakin kayda bedel bir baht 44 yaşından itibaren yoktur.
Genellikle tüp bebek programları bayanın yaşının 44’ün üzerinde olduğu durumlarda çiftleri tedavi için kabul etmek istemezler. Yumurtalık kapasitesinin azalması ve münasebetiyle üreme işlevinin kaybı menopoz ile muadil bir formda algılanmamalıdır. Bayanlarda üreme ve hormon salgılama işlevlerinde 37 yaşından itibaren bir ayrışma başlar. Üreme işlevi bu yaştan itibaren süratle düşerken hormon salgılama işlevi son adetin görüleceği menopoz yaşına kadar devam eder. O halde adet oluyorum neden çocuk sahibi olamam sorusunun yanıtı işte bu fizyolojik değişiklikte yatmaktadır.
Ailesinde erken menopoz olan bayanlarda yumurtalık kapasitesi daha erken tükenir. Bu bayanlarda genetik olarak programlanmış olan menopoz yaşından yaklaşık 10 yıl öncesinden üremede zahmetler yaşanabilir. Örneğin 40 yaşında menopoza girecek olan bir bayan 30 yaşından itibaren çocuk sahibi olmakta zorlanmaya başlar.
Yaş ve genetik faktörlerden öbür yumurtalık kapasitesinin azalmasına neden olan öbür nedenlerde vardır:
1. Geçirilmiş yumurtalık cerrahileri. Yumurtalığın büsbütün alınması yahut içinden kist alınması yumurta sayısını azaltacağından kapasite düşecektir. Özelikle halk ortasında çikolata kisti diye bilinen endometriozis kistlerinin alınması o taraftaki yumurtalık kapasitesini azaltabilir. Bu tıp cerrahilerin ehil cerrahlar tarafından ve olağan dokulara azamî hürmet gösterilerek yapılması koşuldur.
2. Geçirilmiş radyoterapi ve kemoterapiler. Bilhassa gençlik çağı kanserlerinin tedavi edilebilir hale gelmiş olması hayatını devam ettirenlerde üreme ile ilgili meselelerin daha sık olarak görülmesine neden olmuştur.
3. Ağır sigara içimi. Günde 10’dan fazla sigara içiminde over rezervi azalmaktdır.
Yumurtalığın üreme işlevinin azalması bayanlarda şu belirtiler ile seyreder.
1. Adet kanamaları birbirine yaklaşır. Daha evvelce 28–30 günde bir adet gören bayanlarda kanamalar 21-27 günde bir olmaya başlar. Bazen 15 gün aralıklarla adet kanamaları olabilir. Kanamanın ölçüsü genelde değişmez. Kanamam azaldı sanki menopoza mı giriyorum savı genelde gerçek değildir. Birtakım durumlarda ise yumurtlamanın olmaması yahut gecikmesi sonucunda adet kanamaları da gecikebilir.
2. Tabiatıyla yahut tedavi ile olan gebeliklerin düşük ile sonlama talihi artar. Bu genelde artan yaşla yahut diğer bir nedenle yumurtalık kapasitesinin azalması sonucunda kalan yumurtaların genetik olarak olağan olmamasından kaynaklanır. Olağandışı bir yumurtanın döllenmesi sonucunda oluşacak olan embriyo da olağandışı olacağından ya rahimde hiç tutunmaz ya da erken periyotta düşük ile sonlanır. Devam eden gebeliklerde ise kromozom anormalliği taşıyan (örneğin Down sendromu) bebeklerin sayısında artış olur.
3. Tüp bebek ve gibisi tedavilerde yumurtalıkların uyarılması sonucunda gelişen yumurta sayısı az olur. Yüksek doz ilaç uygulaması yahut değiştirilen tedavi protokollerine karşın yumurtalıklar tedaviye dirençlidir ve az sayıda yumurta gelişir. Yumurta sayısının az olması bu tedaviler ile elde edilebilecek gebeliklerin mümkünlüğünü besbelli olarak azaltmaktadır. Zayıf yumurtalık karşılığı tekrarlayıcıdır ve bugün için bilinen rastgele bir tedavisi yoktur.
Zayıf yumurtalık karşılığı evvelce nasıl öngörülür?
Ailesinde erken menopoz olan bayanlar ve geçirilmiş yumurtalık cerrahisi olan bayanlar dikkatli bir biçimde değerlendirilmelidir. Adetin 2 yahut 3. gününde yapılan hormon testleri (FSH, LH, Estradiol) ile yumurtalık kapasitesi hakkında bilgi edinilebilir. FSH hormonu yumurtalık kapasitesinin bir göstergesidir. Yüksek olması (10 dan fazla) durumunda kapasitenin azalmış olduğuna işaret eder. Daha sonraki ölçümlerde düşük çıksa bile yumurtalık yüksek olan kıymete nazaran davranır. FSH’nın düşük olmasına karşın estradiolun yüksek olması (65 den fazla) da yeniden düşük yumurtalık kapasitesine işaret eder.
İnhibin B ve AMH üzere hormonların ölçümü de yumurtalık kapasitesi hakkında bilgi verir. Lakin testlerin daha değerli olması ve başka testler ile elde edilen bilgilere katkı sağlamaması nedeni ile rutin ölçümleri önerilmemektedir.
Yumurtalık kapasitesi hakkındaki en emniyetli bilgi vajinal ultrason ile alınmaktadır. Vajinal ultrason ile yumurtalık içindeki potansiyel yumurta geliştirecek yapılar (antral follüküller) görülebilir ve sayılabilir. İki yumurtalıkta toplam 6 dan daha az olgunlaşmamış yumurta yapısı olması durumunda yumurtalık kapasitesinin az olduğundan kelam edilebilir.
Ne yapılabilir?
Tüp bebek tedavisine geçiş daha süratli planlanmalıdır. Tüp bebek uygulamalarında da azalmış over rezervi varlığında, azalmanın derecesine nazaran, doğumoranı azalır.
Yumurtalık içinde yeni yumurta üretimi sağlanabilir mi?
Son 1 yıl içindeki çalışmalar bayan yumurtalıkları içinde kök hücrelerin mevcudiyetini göstermiştir. Kök hücreleri kullanılarak yeni yumurta üretimi ve bu yumurtaların kullanılması ile gebelik elde edilmesine yönelik çalışmalar hayvanlar üzerinde başlamıştır. Bu çalışmaların sonuç vermesi ile çok sıkıntı bir hasta kümesi olan düşük yumurtalık kapasiteli bayanlar için yeni umut kapıları açılacaktır.