Ağrılı adet, ergenlik devrinde okul devamsızlığı, genç erişkin periyodunda işe gidememe nedeniyle kıymetli toplumsal kayıplara ve en sık işgücü kaybına yol açan bir rahatsızlıktır. Bulantı, kusma, başağrısı, sonluluk, ishalin eşlik edebildiği, bazen bel bölgesine de yayılan, alt karında kramp biçiminde ağrılarla seyreden bir tablo vardır. Bayanların yaklaşık % 60 kadarında görülür. Kâfi tıbbi tedavi almayan ve ağır seyreden birtakım olgularda, bayanlar neredeyse her ay sıhhat kuruluşlarına başvurmak zorunda kalırlar.
Başlıca iki tip ağrılı adet görme biçimi vardır.
1-Primer Dismenore: Bu şahıslarda ağrılı adet görmeye yol açan ikincil bir hastalık kelam konusu değildir. Ekseriyetle adet görmeye başladıktan 1-2 yıl sonra şikayetler başlar ve doğum yapıncaya yahut 23-27 yaşlarına kadar şiddeti artar. Erken yaşta adet görmeye başlayan ve adet kanamaları uzun süren ve fazla olan bayanlarda görülme sıklığı daha fazladır. Ailesel bir yatkınlıkta kelam konusu olabilir. Annesi ve kızkardeşlerinde ağrılı adet olanlarda sıklık daha fazladır.
Bu hastalıktaki en değerli sebebin, adet sırasında rahim iç zarı (endometriyum) tarafından sentezlenen, rahimde kasılmalara ve ağrıya neden olan, prostoglandin ismi verilen hususlar olduğu kabul edilmektedir. Ayrıyeten ağrılı adet gören bayanların depresif bir yapıya sahip oldukları, bu hastaların rahim ağzında darlık olduğu biçiminde fikirler de ileri sürülmektedir.
Teşhis için detaylı tıbbi hikaye, ağrısız bir periyotta yapılan detaylı muayene (bakirelerde ultrasonografi ve makattan muayene yapılabilir) teşhis konulmasını sağlayacaktır. Bu muayenede herhangibir bayan hastalığına ilişkin bulgu saptanamaz. Bu hastalardaki adet ağrısı ya adetten birkaç saat evvel ya da adetle birlikte başlar ve 48-72 saat kadar sürebilir.
Hastalığın en değerli nedeninin rahim iç zarı tarafında üretilen prostoglandin denilen hususlar olduğu kabul edildiği için, tedavide prostoglandin unsurunun üretilmesini engelleyen unsurlar kullanılır. Nonsteroid antienflamatuar ilaçlar dediğimiz ağrı kesici ilaçlar (indometazin, ibuprofen, naproksen sodyum vb.) tedavideki birinci seçeneği oluşturur. Bu ilaçlar adetten bir gün evvel yahut adetle birlikte kulanılmaya başlanır ve 1-3 gün kullanılır. Günde 1-4 defa kullanılır. Hastaların % 70-80 kadarında bu ilaçlar ağrıların giderilmesinde kâfi olur. Ergenlik çağındaki kızlar ve doğum denetim muhtaçlığı olmayan bayanlarda tercih edilecek ilaçlardır. Bu ilaçların her ay 1-2 gün kullanılması ekseriyetle bir sorun doğurmaz. Ama mide ülseri, astım, karaciğer ve böbrek yetmezliği olanlar bu ilaçları kullanmamalıdır.
Tedavide ikinci seçenek doğum denetim haplarıdır. Bu ilaçlar tıpkı vakitte doğum denetim gereksinimi olan bayanlarda çok uygun olacaktır. Hastaların % 90’ında tedaviyi sağlayacaktır. Progesteron hormonu da tedavide kullanılabilir. Günlük hap, 3 aylık iğne halinde verilebilir. Son yıllarda kullanıma giren progesteron salan rahim içi araç (hormonlu spiral) ağrılı adet tedavisinde epeyce tesirlidir.
2- Sekonder Dismenore: Ağrılı adet görme alttaki diğer bir organik hastalığa bağlı olarak oluşur. Burada özel bir duruma çok dikkat edilmelidir. Adet görme yaşına geldiği halde adet görmeyen, ama her ay alt karında ağrısı olan genç kızlarda doğumsal anomaliler akla gelmelidir. Adet kanının yolunu tıkayan doğumsal zarlar, kanın dışarıya akmasına mani olur, bu kan bayan organlarında birikir. Tıpkı vakitte her ay tekrarlayan ağrılar kelam mevzusudur. Kan akışını engelleyen zarın kesilmesi ile tedavi gerçekleşecektir.
Bu cins adet ağrısı, adetin başlangıç yılından çok sonra görülür. Ağrı beklenen adetten 1-2 hafta evvel başlar ve kanamanın bitiminden sonra birkaç gün daha devam eder.
En kıymetli nedenleri sırasıyla; endometriozis, adenomyozis, myomlar, rahim içi ve rahim ağzındaki et benleri (polipler), daha evvel geçirilmiş enfeksiyonlara bağlı olarak bayan organları ortasında oluşan yapışıklıklar, spiral, doğumsal rahim anomalileri, yumurtalık kistleri, ruhsal nedenler, pelviste kan göllenmesi sendromu formunda sayılabilir. Evvelden rahmin karşıt durması (retroverti) da ağrı nedeni olarak kabul edilip, ameliyatla rahmin düzeltilmesi operasyonu öneriliyordu. Ama günümüzde aksi rahmi düzeltme ameliyatları uygulanmamaktadır. Ağrının ergenlik yıllarından sonra başlaması ve adetten 1-2 hafta evvel görülmesi primer dismenoreden ayıran en değerli bulgularıdır. Hastanın muayenesi sırasında üstte sayılan nedenler ekseriyetle ortaya çıkarılır. Hastanın muayenesinde bir bulgu tespit edilemediyse, verilen ilaçlara da karşılık vermiyorsa, teşhis ve tedavi emeliyle laparoskopi denilen operasyon önerilir. Laparoskopi ile bayanın karın içi ve kadınlık organları direkt olarak gözle denetim edilir. Kimi nedenler laparoskopi ile düzeltilebilir.
Sekonder dismenorede tedavi altta yatan hastalığın tedavisi ile mümkündür. Örneğin myomu olan bayanda myomların, yumurtalık kisti olan bayanda bu kistlerin çıkartılması, et benlerinin (poliplerin) alınması, doğumsal anomalilerin adabına uygun düzeltilmesi ile bunlara bağlı oluşan ağrılı adet tedavi edilebilir.
Üstteki bilgilerden de anlaşılacağı üzere ağrılı adet bayanların kendi kendilerine teşhis koyup, kolay ağrı kesicilerle geçiştirebilecekleri bir hastalık değildir. Zira altta yatan çok önemli sebepler olabilir ve bunların ivedilikle tedavisi gerekebilir. Bu nedenle hastaların öncelikle bir bayan hastalıkları ve doğum uzmanı tarafından muayene edilmesi ve varsa altta yatan nedenlerin ortaya çıkartılması ve tedavinin planlanması gerekmektedir.